«Ο φοβισμένος δεν μπορεί να είναι δίκαιος.»
Ο φόβος είναι η πιο ύπουλη αλυσίδα. Δεν χρειάζεται σπαθιά ούτε φυλακές, αρκεί να τρέμεις μήπως χάσεις τη δουλειά σου, μήπως στιγματιστείς, μήπως αποκλειστείς, ακόμη μη χάσεις , και μια μικρή γλοιώδη ψευδαίσθηση εξουσίας . Ο φοβισμένος δεν τολμά να μιλήσει, δεν τολμά να κρίνει, δεν τολμά να υπερασπιστεί ούτε τον ίδιο του τον εαυτό. Γίνεται συνένοχος στην αδικία απλώς και μόνο επειδή σωπαίνει. Ο φόβος είναι μηχανισμός υποταγής. Ο άνθρωπος που ζει μέσα στον φόβο, δεν τολμά να σταθεί ίσια απέναντι στον άλλον∙ κρίνει και αποφασίζει όχι με βάση το δίκαιο, αλλά με γνώμονα την αυτοπροστασία του. Έτσι, η κρίση του διαστρέφεται. Αντί να αναζητήσει την αλήθεια και την ισορροπία, γίνεται έρμαιο του τρόμου μήπως τιμωρηθεί, μήπως χάσει, μήπως στιγματιστεί. Αυτός είναι και ο πυρήνας της μεγάλης παρατήρησης της Αθηνάς: δικαιοσύνη χωρίς ελευθερία από τον φόβο δεν υπάρχει. Γιατί η δικαιοσύνη προϋποθέτει καθαρή κρίση, θάρρος να αντικρίσεις την αλήθεια και δύναμη να την υπηρετήσεις, ακόμη κι όταν δεν σε συμφέρει.
Αν το μεταφέρουμε στο σήμερα: σε κάθε «δήθεν δημοκρατία» η εξουσία συχνά καλλιεργεί τον φόβο. Φόβο απώλειας, φόβο τιμωρίας, φόβο απομόνωσης. Έτσι, οι πολίτες μετατρέπονται σε υπάκουους θεατές αντί σε ενεργούς κριτές. Και η ίδια η δημοκρατία στραγγαλίζεται, γιατί ο φόβος δεν αφήνει χώρο στην ελεύθερη σκέψη, στον ελεύθερο λόγο ,στη διεκδίκηση, στη δικαιοσύνη. Ο φόβος δεν είναι απλώς προσωπικό συναίσθημα. Είναι μηχανισμός εξουσίας. Όταν η εξουσία τον καλλιεργεί, δεν κυβερνά με γνώμονα το δίκαιο∙ κυβερνά με τρόμο. Και τότε η Δικαιοσύνη παύει να είναι φως και γίνεται σκιά. Σε τέτοιες στιγμές, η κοινωνία βλέπει νέους ανθρώπους να σέρνονται στα σκοτεινά προθαλάμια της προφυλάκισης πριν ακόμη κριθούν. Βλέπει το φόβητρο της τιμωρίας να στέκεται πάνω από κεφάλια, σαν υπόμνηση προς όλους: «Μη μιλήσεις. Μη αμφισβητήσεις. Σώπα.»
Εδώ η κοινωνία αντιδρά, αλλά η Δικαιοσύνη όχι φυσικά ως θεσμός αλλά οι υπηρέτες αυτής , τρέμουν μπροστά στην εξουσία∙ και ο φόβος γίνεται συνενοχή.
Κι όμως, το μήνυμα της Αθηνάς παραμένει αμείλικτο: μια Δικαιοσύνη που σκιάζεται από τον φόβο δεν είναι Δικαιοσύνη. Μια κοινωνία που ανέχεται να πνίγονται τα παιδιά της στην αδικία, επειδή φοβάται, δεν είναι ελεύθερη.
Όσο επιτρέπουμε στον φόβο να γίνεται κανόνας, τόσο σπρώχνουμε τη Δημοκρατία στην άβυσσο Ίσως λοιπόν η φράση της Αθηνάς μάς υπενθυμίζει κάτι πολύ επίκαιρο:
Μόνο ο ελεύθερος άνθρωπος, ο άνθρωπος που παλεύει να ξεπεράσει τον φόβο του, μπορεί να είναι πραγματικά δίκαιος. Και μόνο μια κοινωνία που δεν κυβερνάται από τον φόβο μπορεί να είναι πραγματικά δημοκρατική.
Οι εξουσίες όλων των εποχών το ξέρουν καλά. Ο φόβος είναι το πιο φτηνό και πιο αποτελεσματικό τους εργαλείο. Δεν χρειάζεται να πείσουν∙ αρκεί να απειλούν. Δεν χρειάζεται να κυβερνούν με όραμα∙ αρκεί να καλλιεργούν πανικό. Έτσι γεννιούνται οι ψεύτικες δημοκρατίες: κράτη που μιλούν για ελευθερία ενώ βασίζονται στη σιωπή των τρομοκρατημένων πολιτών τους. Εξουσία και Δημοκρατία είναι έννοιες που δεν μπορούν να συνυπάρξουν.
Η δικαιοσύνη, όπως την οραματίστηκε η Αθηνά, θέλει θάρρος. Θέλει ανθρώπους που δεν μετρούν τις συνέπειες αλλά την αλήθεια. Θέλει πολίτες που προτιμούν να ρισκάρουν παρά να ζήσουν γονατιστοί. Γιατί δικαιοσύνη χωρίς ελευθερία από τον φόβο δεν υπάρχει∙ και δημοκρατία χωρίς δικαιοσύνη είναι απλώς μια βιτρίνα.
Η φράση της Αθηνάς ακούγεται σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ:
Αν συνεχίσουμε να φοβόμαστε, δεν θα γίνουμε ποτέ δίκαιοι. Κι αν δεν γίνουμε δίκαιοι, δεν θα ’χουμε ποτέ Δημοκρατία.
Όσο σιωπάς από φόβο, τόσο δυναμώνει η αλυσίδα σου
