DrmedGeorgios Zois
Όταν η Σιωπή Πονά: Η Καταστολή των Συναισθημάτων, η Υπαρξιακή Αγωνία και ο Κίνδυνος των Φαρμακευτικών Υποκατάστατων
Η ψυχολογική οδύνη, το πένθος, η μοναξιά και η υπαρξιακή αγωνία αποτελούν θεμελιώδη βιώματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Κι όμως, σε μια κοινωνία που βιάζεται να ξεχάσει, να "θεραπεύσει" γρήγορα και να συνεχίσει δίχως να κοιτάξει πίσω, αυτά τα συναισθήματα συχνά δεν έχουν χώρο. Αντί να βιωθούν και να επεξεργαστούν, καταστέλλονται — είτε μέσω κοινωνικών πιέσεων, είτε μέσω φαρμακευτικών παρεμβάσεων. Όμως η συναισθηματική καταστολή δεν λύνει το πρόβλημα· απλώς το θάβει βαθύτερα, εκεί όπου δεν βλέπει κανείς αλλά καίει διαρκώς.
---
Η καταστολή των συναισθημάτων ως μηχανισμός άμυνας
Η καταστολή των συναισθημάτων, συνειδητή ή ασυνείδητη, είναι ένας συχνός ψυχολογικός μηχανισμός άμυνας, μέσω του οποίου το άτομο προσπαθεί να προστατευτεί από το αφόρητο βάρος της απώλειας ή της υπαρξιακής του αγωνίας. Στην αρχή, αυτή η καταστολή μπορεί να μοιάζει ωφέλιμη — προσφέρει προσωρινή λειτουργικότητα, απόσταση, και ανακούφιση. Μακροπρόθεσμα όμως, οδηγεί σε μια ψυχική "μουγγαμάρα", σε μια αποξένωση του ατόμου από την εσωτερική του εμπειρία. Η ψυχή μένει βουβή, αλλά όχι άδεια.
Αυτή η σιωπή παράγει εσωτερικές εντάσεις: ανεξήγητο άγχος, σωματοποιημένους πόνους, μούδιασμα συναισθημάτων, διαταραχές ύπνου και χρόνια αίσθηση κενού. Συχνά, αυτό που περιγράφεται ως κατάθλιψη δεν είναι παρά η ανεπεξέργαστη υπαρξιακή οδύνη που ποτέ δεν βρήκε χώρο να εκφραστεί.
---
Η υπαρξιακή αγωνία ως σιωπηλή ρίζα του πόνου
Η υπαρξιακή αγωνία δεν είναι σύμπτωμα· είναι ανθρώπινη συνείδηση σε βάθος. Εμφανίζεται όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μεγάλες υπαρξιακές αλήθειες: τη φθορά του χρόνου, την απώλεια αγαπημένων προσώπων, τη μοναξιά της ύπαρξής μας, τη θνητότητα και την ανάγκη για νόημα. Όταν η ζωή μάς θέτει αυτά τα ερωτήματα, ο άνθρωπος στέκεται "γυμνός" μπροστά στο μυστήριο της ύπαρξης. Αυτό είναι ένα ιερό σημείο — κι όμως, πολύ συχνά το αντιμετωπίζουμε σαν παθολογία που πρέπει να εξαλειφθεί.
Αντί να ακούσουμε την υπαρξιακή αγωνία ως καμπανάκι για εσωτερική μεταμόρφωση, τη μετατρέπουμε σε "συμπτωματολογία" και σπεύδουμε να την καταστείλουμε. Η ψυχή, όμως, δεν θεραπεύεται με σιωπή. Θεραπεύεται με διάλογο, με πένθος, με επιβράδυνση και με αναγνώριση του πόνου ως μέρους της ανθρώπινης πορείας.
Όταν δεν αφήνουμε χώρο στον πόνο, μπλοκάρουμε τη δυνατότητα για αυθεντική ζωή. Η υπαρξιακή αγωνία δεν είναι εχθρός· είναι καλεσμένος που φέρνει δώρα, αν τον αφήσουμε να μιλήσει.
---
Η φαρμακευτική καταστολή ως ψευδής λύση
Στη σύγχρονη εποχή, είναι συνηθισμένο η ψυχική δυσφορία να αντιμετωπίζεται πρωτίστως με φαρμακολογικά μέσα: αντικαταθλιπτικά, αγχολυτικά, υπνωτικά, σταθεροποιητές διάθεσης. Αυτά τα μέσα μπορεί να προσφέρουν πολύτιμη βοήθεια όταν χρησιμοποιούνται σωστά και σε συνδυασμό με ψυχοθεραπεία. Όμως, όταν η χρήση τους γίνεται χωρίς βαθύτερη κατανόηση της ψυχικής κατάστασης, κινδυνεύουν να γίνουν χημικά επιθέματα σε υπαρξιακά τραύματα.
Τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα (ιδίως οι εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης – SSRIs) μπορούν να μειώσουν τη συναισθηματική ένταση σε τέτοιο βαθμό ώστε το άτομο να μην μπορεί να νιώσει ούτε τη λύπη του αλλά ούτε και τη χαρά του. Έτσι δημιουργείται ένα ψευδές αίσθημα σταθερότητας, που συνοδεύεται από εσωτερική κενότητα. Δεν πονάς – αλλά ούτε ζεις πραγματικά.
Τα αγχολυτικά φάρμακα, όπως οι βενζοδιαζεπίνες, προκαλούν γρήγορη ανακούφιση, όμως εμποδίζουν την εσωτερική επεξεργασία του άγχους, καθιστώντας το άτομο ανίκανο να κατανοήσει την πηγή του. Συχνά δημιουργούν εξάρτηση, και όταν σταματήσουν, τα συναισθήματα επανέρχονται πιο έντονα, απορρυθμισμένα και τρομακτικά.
Το ίδιο συμβαίνει και με τα υπνωτικά σκευάσματα: δίνουν ύπνο αλλά όχι ανακούφιση. Δε θεραπεύουν την αϋπνία· απλώς καλύπτουν την εσωτερική ταραχή χωρίς να ακουμπούν την αιτία της.
Όταν τα φάρμακα χρησιμοποιούνται χωρίς ψυχοθεραπευτικό ή ιατρικό έλεγχο, εξουδετερώνουν την εμπειρία χωρίς να προσφέρουν νόημα. Και η ανθρώπινη ψυχή δεν αντέχει την έλλειψη νοήματος.
---
Η φαρμακολογική κουλτούρα και η κοινωνική πίεση για "ταχεία ανάρρωση"
Μέσα σε μια κοινωνία που δοξάζει την απόδοση, την κανονικότητα και την εικόνα της επιτυχίας, δεν υπάρχει χώρος για βαθύ πένθος ή υπαρξιακές παύσεις. Ο θάνατος, η μοναξιά, η αποτυχία ή η απώλεια βιώνονται ιδιωτικά, στα κρυφά, χωρίς κοινότητα, χωρίς ιεροτελεστία, χωρίς αναγνώριση. Αυτή η πολιτισμική απόρριψη της ψυχικής οδύνης ωθεί τους ανθρώπους να "θεραπευτούν" γρήγορα — ακόμα κι αν αυτό σημαίνει να κόψουν τη σύνδεση με τον αληθινό εαυτό τους.
Η φαρμακευτική αγωγή, όταν δεν συνδυάζεται με υπαρξιακή αναζήτηση και ψυχοθεραπευτική εργασία, παγώνει τη διαδικασία με τον ίδιο τρόπο που ο πάγος παγώνει το νερό: το κάνει συμπαγές, αλλά όχι ζωντανό.
---
Ο δρόμος της επεξεργασίας: θεραπεία, ενσυναίσθηση και νόημα
Η εναλλακτική είναι δύσκολη αλλά βαθιά ανθρώπινη: να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να βιώσει τα συναισθήματα — να λυγίσει, να πενθήσει, να σιωπήσει όχι για να κρυφτεί, αλλά για να ακούσει. Η ψυχοθεραπεία υπαρξιακής ή ψυχαναλυτικής κατεύθυνσης μπορεί να προσφέρει αυτόν τον χώρο όπου η οδύνη δεν θα καταπνίγεται αλλά θα εξερευνάται.
Ο σκοπός δεν είναι να «φύγει» η υπαρξιακή αγωνία. Είναι να της δοθεί σχήμα, φωνή και κατανόηση. Να μετατραπεί από εσωτερικό χάος σε ζωντανή, δημιουργική σχέση με τον εαυτό και τον κόσμο. Όταν το πένθος τιμάται, μπορεί να γίνει πύλη μεταμόρφωσης. Όταν η μοναξιά γίνει αντικείμενο συνειδητής διερεύνησης, μπορεί να οδηγήσει στην ανακάλυψη του βαθύτερου εαυτού. Όταν η αγωνία για τον θάνατο γίνει αποδεκτή, μπορεί να μας δείξει πώς να ζούμε με περισσότερη αυθεντικότητα και νόημα.
---
Επίλογος
Η σιωπή των συναισθημάτων δεν είναι θεραπεία· είναι καθήλωση. Τα φάρμακα έχουν τον ρόλο τους και συχνά είναι αναγκαία – αλλά ποτέ δεν πρέπει να αποτελούν υποκατάστατο της ψυχικής διεργασίας. Ο άνθρωπος που δεν μπορεί να νιώσει, δεν μπορεί ούτε να θεραπευτεί, ούτε να χαρεί, ούτε να υπάρξει με πληρότητα.
Σε μια εποχή που όλα μάς ωθούν να ξεχάσουμε, η πράξη του να θυμόμαστε, να νιώθουμε και να υπομένουμε συνειδητά είναι ίσως η πιο επαναστατική και θεραπευτική κίνηση που μπορούμε να κάνουμε. Γιατί η ψυχή δεν ζητά φάρμακα – ζητά αλήθεια, παρουσία και νόημα.
Βιβλιογραφία1. Frankl, V. E. (2006). Man’s search for meaning (I. Lasch, Trans.). Beacon Press. (Πρωτότυπο έργο δημοσιεύθηκε το 1946)
Θεμελιώδες έργο για την αναζήτηση νοήματος μέσα από τον πόνο και την υπαρξιακή οδύνη.2. Ghaemi, N. (2011). The rise and fall of the biopsychosocial model: Reconciling art and science in psychiatry. Johns Hopkins University Press.
Κριτική ανάλυση του επικρατούντος βιοϊατρικού μοντέλου και πρόταση για ολιστική προσέγγιση στην ψυχική υγεία.3. Healy, D. (2004). Let them eat Prozac: The unhealthy relationship between the pharmaceutical industry and depression. New York University Press.
Ανατομία της σχέσης φαρμακοβιομηχανίας, ψυχιατρικής και κοινωνικής αντιμετώπισης της κατάθλιψης.4. Jaspers, K. (1951). Way to wisdom: An introduction to philosophy (R. Manheim, Trans.). Yale University Press.
Εισαγωγή στη φιλοσοφική σκέψη και στην υπαρξιακή θεώρηση της ανθρώπινης οδύνης και συνείδησης.5. May, R. (1981). Freedom and destiny. W. W. Norton & Company.
Υπαρξιακή προσέγγιση στην έννοια της αγωνίας, της ευθύνης και του εσωτερικού μετασχηματισμού.6. Taylor, G. J. (1997). Psychosomatic medicine and alexithymia revisited. Psychosomatic Medicine, 59(1), 89–95. https://doi.org/10.1097/00006842-199701000-00015
Θεμελιώδες άρθρο για τη σύνδεση της αλεξιθυμίας (ανικανότητας να νιώσει και να εκφράσει κανείς συναισθήματα) με ψυχοσωματικά φαινόμενα.7. van der Kolk, B. A. (2014). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Viking.
Εκτενής περιγραφή του πώς το τραύμα επηρεάζει τον εγκέφαλο, το σώμα και τις συναισθηματικές λειτουργίες.8. Yalom, I. D. (2008). Staring at the sun: Overcoming the terror of death. Jossey-Bass.
Εξερεύνηση του φόβου του θανάτου και της υπαρξιακής αγωνίας ως βασικών συνιστωσών της ψυχικής ζωής.