Η φυγή των Αρμενίων του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Η εικόνα έξω από το Στεπάνακερτ πρωτεύουσα του θύλακα

Γράψαμε την Παρασκευή που μας πέρασε για τις εξελίξεις στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, όπου φαίνεται πως μετά από 30 χρόνια κυριαρχίας της Δημοκρατίας της Αρμενίας στην περιοχή, η Αρμένικη παρουσία στον θύλακα (πλειοψηφική τουλάχιστον για τους τελευταίους δύο αιώνες και φυσικά παλιότερα), ενδέχεται να τερματίζεται ολοκληρωτικά. Ο πρωθυπουργός της Αρμενίας Νικόλ Πασινιάν μιλάει για εθνοκάθαρση, κάτι που το αρνείται το Αζερμπαϊτζάν, το οποίο ισχυρίζεται πως εγγυάται την ασφάλεια των Αρμενίων κατοίκων της περιοχής. Όπως και να έχει χιλιάδες κάτοικοι του Ναγκόρνο Καραμπάχ, μέχρι σήμερα το μισό ήδη του πληθυσμού, σπεύδουν τρομοκρατημένοι να καταφύγουν στην Αρμενία…

Το ιστορικό υπόβαθρο

H εμβληματική φωτογραφία της Αρμένιας 106χρονης το 1990, που υπερασπίζεται το σπίτι της με ένα AKM στο χέρι, τραβήχτηκε εν μέσω του πρώτου πολέμου του Καραμπάχ εν μέσω εθνοκαθάρσεων. Σήμερα η πόλη Γκορις της Αρμενία, στην περιοχή της οποίας ζούσε η ανώνυμη γιαγιά, φιλοξενεί καταυλισμούς προσφύγων από το Ναγκόρνο Καραμπάχ, το οποίο αναμένεται να εθνοκαθαρθεί πλήρως από το Αρμενικό στοιχείο, το οποίο υπήρξε πλειοψηφικό στην περιοχή για πολλους αιώνες

Το Ναγκόρνο Καραμπάχ είναι ένας Αρμένικος θύλακας μέσα στην επικράτεια του Αζερμπαϊτζάν, παλαιόθεν διαφιλονικούμενος μεταξύ Αρμενίων και Αζέρων. Συγκρούσεις για το Ναγκόρνο Καραμπάχ είχαν ξεκινήσει ήδη από την εποχή του 1ου Παγκοσμίου πολέμου και συνεχίστηκαν μετά την λήξη του, μέχρι η ΕΣΣΔ να ενσωματώσει ξανά (Αρμενία, Γεωργία και Αζερμπαϊτζάν είχαν αποσκιρτήσει από την Ρωσική Αυτοκρατορία το 1918, δέχθηκαν την εισβολή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, την απέκρουσαν, Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν και Αρμενία και Γεωργία πολέμησαν μεταξύ τους, σχημάτισαν προσωρινά μια Υπερκαυκάσια Ομοσπονδία, για να σπάσουν πάλι σε τρία κράτη μέχρι που ήλθαν κάτω από την ομπρέλα της ΕΣΣΔ το 1920-21) τις χώρες του Καυκάσου. Σε όλη τη διάρκεια αυτών των εξελίξεων το θέμα του Ναγκόρνο Καραμπάχ ήταν ψηλά στην ατζέντα των εθνικών δυνάμεων της Αρμενίας, και επέζησε ως πάγιο αίτημα μέσα στην ΕΣΣΔ (προκειμένου να αποδοθεί η κυριαρχία στην αυτόνομη πλέον περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ στην Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αρμενίας και όχι στην αντίστοιχη του Αζερμπαϊτζάν). Με την διάλυση της ΕΣΣΔ, για την ακρίβεια το 1988 ελάχιστα πριν τη διάλυσή της, ο Αρμένικος εθνικισμός και η κίνηση της ανεξαρτησίας της Αρμενίας πυροδοτούνταν και πέρναγαν από το ζήτημα του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Αποτέλεσμα της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης, σχεδόν την επόμενη ημέρα, ήταν ο Πρώτος Πόλεμος του Ναγκόρνο Καραμπάχ, του οποίου προηγήθηκαν μαζικά πογκρόμ και ακολούθησαν εθνοκαθάρσεις και εγκλήματα πολέμου εκατέρωθεν που μεταφράστηκαν σε «ανταλλαγές πληθυσμών» (πάνω από 700.000 Αζέροι και περίπου 400.000 Αρμένιοι), συμπεριλαμβανομένης και της πλειονότητας των Αζέρων του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Στον πόλεμο ενεπλάκησαν η Ρωσία, η Τουρκία και η Δύση, και στο τέλος του η Αρμενία είχε αποκτήσει τον έλεγχο όχι μόνο του Ναγκόρνο Καραμπάχ, αλλά και των περιοχών του Αζερμπαϊτζάν γύρω από τον θύλακα. Ούτε ο ΟΗΕ, ούτε καμία χώρα στον κόσμο δεν αναγνώρισε ποτέ την κατοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ από την Αρμενία σαν νόμιμη, ούτε το αυτοανακηρυγμένο ανεξάρτητο κράτος των Αρμενίων στην περιοχή (Αρτσάχ), που δεν το αναγνώρισε καν η Αρμενία. Από την άλλη Ρωσία, Γαλλία και ΗΠΑ μειοψήφησαν στην Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ που το 2008 καταδίκασε την συνεχιζόμενη κατοχή εδαφών του Αζερμπαϊτζάν από την Αρμενία.

Εγγυήτρια δύναμη της Αρμενίας ήταν η Ρωσία, καθώς η χώρα ήταν μέλος της συμμαχίας του Οργανισμού Συνθήκης Συλλογικής Ασφάλειας μαζί με το Καζακστάν, τη Λευκορωσία, την Κιργιζία και το Τατζικιστάν. Το 2020, με τις γεωπολιτικές ισορροπίες δραματικά αλλαγμένες ξέσπασε o Δεύτερος Πόλεμος του Ναγκόρνο Καραμπάχ, που έληξε με την ανακατάληψη από τις δυνάμεις του Αλίγιεφ, των υπό Αρμενική κατοχή τμημάτων του Αζερμπαϊτζάν, αλλά και την απώλεια από την Αρμενία τμημάτων του ίδιου Ναγκόρνο Καραμπάχ. Η χρήση των τουρκικών δρόνων από το Αζερμπαϊτζάν και η σχετική υπεροπλία πια την δεκαετία που διανύουμε, του πολύ πλουσιότερου, ενεργειακά πάμπλουτου Αζερμπαϊτζάν ήταν αποφασιστικοί παράγοντες για τη νίκη του.

Πρέπει να σημειώσουμε πάντως ότι ο Πασινιάν μέχρι και το 2019 δεν είχε καταλάβει καθόλου το προς τα πού πάνε τα πράγματα και μίλαγε για «ένωση του Αρτσάχ με την Αρμενία», προωθώντας έναν σκληρό εθνικιστικό λόγο που δεν βασιζόταν σε καμία σοβαρή εκτίμηση ούτε της πραγματικής κατάστασης στο έδαφος, ούτε της γεωπολιτικής συγκυρίας. Έτσι μετά την καταστροφική ήττα του 2020 και τις επιθέσεις του Αζερμπαϊτζάν στην Αρμενία το 2022, βρέθηκε αναγκασμένος να κάνει στροφή 180 μοιρών και να αναγνωρίσει την κυριαρχία του Αζερμπαϊτζάν στην περιοχή (που είναι ο λόγος που επικαλείται η Ρωσία για …διαιτητεύει απλώς…) Πρόκειται ένα ακόμα ιστορικό μάθημα για το πού οδηγεί ο εθνικισμός: σε πολέμους και καταστροφές.

Η γεωπολιτική της Αρμένικης συντριβής

Όπως γράψαμε και την Παρασκευή, παρά την ισχυρότατη παρουσία και τα λόμπι της Αρμενικής ομογένειας σε ΗΠΑ και σε Ευρώπη, τα γεωπολιτικά δεδομένα συγκλίνουν εδώ και καιρό στην ήττα της Αρμενίας (ατυχές για την Αρμενία είναι και το ότι επικεφαλής της προσπάθειας επιβολής κυρώσεων στο Αζερμπαϊτζάν ήταν ο - και «φιλέλληνας» - γερουσιαστής Μενέντεζ, που κατηγορείται για σκάνδαλα). Η Ρωσία διακινεί πετρέλαιο «κρυφά» στην Ευρώπη μέσω του Αζερμπαϊτζάν, η ΕΕ εξαρτάται από το καθεστώς Αλίγιεφ εν μέσω ενεργειακής κρίσης, οι ΗΠΑ δεν θέλουν να διαταράξουν τις σχέσεις τους με το Αζερμπαϊτζάν και την Τουρκία που είναι σημαντικά πιόνια στην γεωπολιτική σκακιέρα, η Τουρκία θεωρεί το Αζερμπαϊτζάν εθνική της προέκταση και εξοπλίζει την χώρα από το 1990, ενώ το Ισραήλ είναι βασικός προμηθευτής όπλων στο Αζερμπαϊτζάν, με το οποίο το συνδέει μια αντι-ιρανική συμμαχία. Οι σχέσεις Ιράν - Αζερμπαϊτζάν είναι κρίσιμες και σε τεντωμένο σχοινί. Το Ιράν έχει μια μεγάλη (17% του συνολικού πληθυσμού) μειονότητα Αζέρων - ενώ και ο ίδιος ο Ανώτατος Ηγέτης της χώρας ο Αλί Χαμενεΐ είναι αζέρικης καταγωγής, ενώ η πλειονότητα των Αζέρων στο Αζερμπαϊτζάν είναι Σιίτες, υπό την θρησκευτική επιρροή του Ιρανικού σιιτισμού. Το Ιράν είναι σύμμαχος της Αρμενίας και λόγω της εμπλοκής του Ισραήλ (θεωρεί πως το καθεστώς Αλίγιεφ ανοίγει πόρτα επίθεσης από Βορρά για τους ισραηλινούς), αλλά και γιατί αποτελεί βασικό διάδρομο για την σύνδεσή του με τη Ρωσία. Έχει λοιπόν προειδοποιήσει πως δεν θα μείνει αδρανές σε περίπτωση που επιχειρηθούν αλλαγές συνόρων (δηλαδή επέκταση του Αζερμπαϊτζάν στο έδαφος της Αρμενίας της ίδιας). Το Ιράν είναι η μόνη χώρα που για τους δικούς της λόγους προτίθεται -λεκτικά προς το παρόν- να υπερασπιστεί εμπράκτως την εδαφική ακεραιότητα της Αρμενίας (όχι όμως του Ναγκόρνο Καραμπάχ).

• Social Europe | George Meneshian: Azerbaijan exploits vacuum on Nagorno-Karabakh