Απόσπασμα από: «Η Τελειότητα της Τεχνικής»

Προδημοσίευση από το 2ο τεύχος ResPublica / Σημειώσεις εκτός γραμμής για την ριζική κοινωνική αλλαγή. (Το νέο τεύχος Κυκλοφορεί τον Δεκέμβριο 2019)

“Τις πρώτες μέρες της μηχανικής εποχής, όταν η ποσότητα της εργασίας που εκτελούνταν μηχανικά ήταν ακόμα μικρή, δεν είχε γίνει αντιληπτό ότι η μηχανοποίηση θα οδηγούσε σε μια νέα μορφή οργάνωσης της εργασίας, στην οποία ο ίδιος ο άνθρωπος θα έπρεπε τελικά να υποταχτεί. Η πρόοδος όμως της τεχνολογίας έκανε ολοένα και πιο εμφανείς τις συνέπειες της συνεχούς μηχανοποίησης της εργασίας. Όχι μόνο όλο και περισσότεροι άνθρωποι εργάζονται μηχανικά, αλλά και η ίδια η εργασία τους γίνεται όλο και περισσότερο εξειδικευμένη. Η αυξανόμενη εξειδίκευση των επιστημών που διαχωρίζει και απομονώνει τεχνητά τα διάφορα πεδία της γνώσης, αντιστοιχεί στον θρυμματισμό της ανθρώπινης εργασίας από την τεχνική.

Ένα από τα χαρακτηριστικά της μηχανοποιημένης παραγωγής είναι το ότι κάθε μέρος της είναι πλήρως αντικαταστήσιμο. Κάθε μηχανή μπορεί να αποσυναρμολογηθεί και να επανασυναρμολογηθεί κατά βούληση. Τα κομμάτια εκείνα που έχουν φθαρεί ή καταστραφεί μπορούν να επισκευαστούν ή και να αντικατασταθούν από ανταλλακτικά. Αποτελεί ένα ακόμα βήμα προς την ολοκλήρωση της μηχανικής, ορθολογικής οργάνωσης το ότι αυτά τα ανταλλακτικά μέρη υπόκεινται σε μια διαδικασία τυποποίησης, μιας κανονικοποίησης και ομογενοποίησης που εξαπλώνεται σε κάθε τομέα της τεχνικής. Τα πλεονεκτήματα της τυποποίησης είναι τόσο εμφανή που δεν χρειάζεται καν να τα συζητήσουμε. Η τυποποίηση είναι μια μέθοδος που προσδίδει ακόμα περισσότερη απλότητα, ευελιξία και τελειότητα στο τεχνολογικό σύστημα. Και έτσι όπως η μηχανή μπορεί να αποσυναρμολογηθεί σε ανταλλάξιμα κομμάτια, έτσι και η εργασία που εκτελείται μηχανικά μπορεί να αποσυναρμολογηθεί σε διαφορετικά μέρη και δράσεις που σχηματίζουν μια χρονική αλυσίδα καθαρά μηχανικών λειτουργιών, η οποία και οδηγεί σε μια φονξιοναλιστική χρησιμοποίηση του εργάτη.

Εάν παρατηρήσουμε ένα παραδοσιακό εργαλείο, θα διαπιστώσουμε ότι είναι φτιαγμένο για να προσαρμόζεται στο ανθρώπινο σώμα. Ένα φτυάρι δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προέκταση του ανθρώπινου μπράτσου. Το σφυρί είναι η γροθιά. Η τσουγκράνα έχει δάχτυλα. Οι λαβές αυτών των εργαλείων, το μέγεθός τους και το σχήμα τους εκφράζουν την στενή σχέση τους με το σώμα μας. Ένα καλό δρεπάνι και ο θεριστής που το χρησιμοποιεί αποτελούν ένα σώμα. Η προσοχή με την οποία ο παίκτης του μπιλιάρδου διαλέγει τη στέκα του μοιάζει εντελώς ακατανόητη εάν δεν καταλάβουμε ότι αυτή η μία και μοναδική στέκα είναι αυτή που λόγω του μήκους, του βάρους και  της διαμέτρου της ταιριάζει τέλεια με το σώμα του. Και έτσι καταλαβαίνουμε γιατί κάθε παιχνίδι και κάθε εργασία μπορεί να είναι επωφελής όταν είναι προσαρμοσμένη στο σώμα μας. Αυτή η συγγένεια εξαφανίζεται εξαιτίας της εισβολής και της εξάπλωσης της μηχανικής αυτοματοποίησης. Η εργασία διασπάται τότε σε επακριβώς χρονομετρημένα τμήματα. Μπορούμε να έχουμε μια εικόνα της εξειδίκευσης της όλης διαδικασίας αν ρίξουμε μια ματιά στις μικρές αγγελίες αναζήτησης εργατών για τη βιομηχανία και στην ορολογία που αυτές χρησιμοποιούν: ειδικοί έρευνας αγοράς, υπολογιστές, χρονομετρητές, επόπτες, χρονοαναλυτές, ελεγκτές, σχεδιαστές παραγωγής, ειδικοί διαχείρησης γκρουπ, υπάλληλοι και κατασκευαστές κάθε είδους. Ποιό είναι το νόημα όλων αυτών των δραστηριοτήτων; Το να διασπάσουν την εργασία σε όσο το δυνατόν μικρότερα τμήματα. Συχνά κάθε τέτοιο τμήμα αποτελείται απο μία και μόνο κίνηση, μία ομοιόμορφη περιστροφή του χεριού την οποία ο εργάτης εκτελεί απαράλλακτα μέρα με τη μέρα, χρόνο με το χρόνο. Ένας τέτοιος εργάτης δεν είναι πλέον χειρώνακτας, “χειροτέχνης” (Handwerker), με την έννοια ότι είναι ικανός να φέρει εις πέρας μόνος του και με τα χέρια του μία εργασία. Αυτός ο εργάτης επιτελεί τον καθαρά λειτουργικό ρόλο που του υπαγορεύει η μηχανική οργάνωση. Όσο περισσότερο προοδεύει η τεχνολογία και η αντίστοιχη εξειδίκευση, τόσο θα αυξάνεται ο φονξιοναλιστικός τύπος εργασίας. Και όσο θα συμβαίνει αυτό, τόσο η εργασία θα αποχωρίζεται από τον εργάτη και θα αυτονομείται. Δεν θα υπάρχει πλέον ζωτική σχέση μεταξύ εργάτη και εργασίας, όπως συνέβαινε στην περίπτωση του τεχνίτη, η σχέση τους θα είναι καθαρά λειτουργική. Ο χειριστής μηχανής είναι το ίδιο αντικαταστάσιμος όπως και τα κομμάτια της μηχανής του. Ο εργάτης μπορεί να αλλάξει πόστο και λειτουργία με μεγάλη ευκολία, γιατί ο φονξιοναλιστικός, δηλαδή ο εξειδικευτικός, χαρακτήρας της εργασίας γενικεύεται όλο και περισσότερο. Όπως η τυποποίηση των ανταλλακτικών αυξάνει την χρηστικότητά τους, έτσι και ο χειριστής γίνεται χρήσιμος για κάθε είδους μηχανική λειτουργία.

Δεν θα έπρεπε όμως να νομίζουμε ότι ο μεγαλύτερος βαθμός χρηστικότητας σημαίνει και μεγαλύτερο βαθμό ελευθερίας. Φονξιοναλισμός και αυτονόμηση της εργασίας οδηγεί στην πλήρη εξάρτηση του εργάτη από το οργανωτικό σύστημα, γιατί χάνει το δικαίωμα να ορίσει ο ίδιος τί είδους εργασία θα κάνει. Είναι περισσότερο ευέλικτος, αλλά ακριβώς για αυτό το λόγο και περισσότερο τιθασεύσιμος από το οργανωτικό σύστημα. Κι αφού η εργασία δεν είναι πλέον συνδεδεμένη με το πρόσωπό του, γίνεται περισσότερο αδύναμος σε σχέση με αυτό το σύστημα, ο καταναγκασμός του οποίου γίνεται αναπόδραστος. Κάθε προσπάθειά του να ξεφύγει από την μηχανική οργάνωση ή να απαλύνει την επίδρασή της είναι μάταιη. Ο εργάτης χρησιμοποιείται ενάντια στη θέλησή του, όπως ο καταδικασμένος σε καταναγκαστικά έργα. Υπάρχει, παρόλαυτα, μια διαφορά ανάμεσα στον εργάτη και τον φυλακισμένο. Ο εργάτης υιοθετεί την ιδεολογία της τεχνολογικής προόδου, απλά επιθυμεί να την θέσει υπό τον έλεγχό του, ελπίζοντας ότι έτσι θα βελτιώσει τη μοίρα του. Η σκέψη του είναι με άλλα λόγια κοινωνική (sozial), πολύ περισσότερο από ότι των άλλων κοινωνικών τάξεων. Ο σοσιαλισμός όμως της εργατικής τάξης, ο οποίος ακολουθεί κατά πόδας την τεχνολογική πρόοδο, δεν είναι τίποτε περισσότερο από μια προσαρμογή της σκέψης της και της συμπεριφοράς της στην τεχνοκρατική οργάνωση της εργασίας. Τα εργατικά συνδικάτα ξεπηδούν εκεί όπου οι εργάτες συνειδητοποιούν ότι είναι εξαρτημένοι από τη μηχανή και ότι πρέπει να οργανωθούν για να μπορέσουν να αντισταθούν. Όλα αυτά τα συνδικάτα χαρακτηρίζονται από το μίσος τους για τον ανοργάνωτο εργάτη, για τον εργάτη που δεν έχει ακόμα νιώσει τον καταναγκασμό της μηχανικής εργασίας και την ανάγκη να παραδόσει την ανεξαρτησία του σε μια οργάνωση. Όταν όμως οι εργάτες ενώνονται σε σωματεία υλοποιούν άθελά τους την βασική προϋπόθεση της τεχνικής προόδου, την απαίτηση δηλαδή για πλήρη οργάνωση των πάντων. Νομίζοντας βέβαια ότι ενεργούν με δική τους πρωτοβουλία, οι εργάτες ρίχνονται με ενθουσιασμό στη δημιουργία των συνδικάτων τους, τα συνδικάτα τους όμως είναι κι αυτά έκφραση του ίδιου  μηχανικού καταναγκασμού στον οποίο υπόκεινται και αυτοί. Γι’ αυτό και αυτές οι οργανώσεις αποσυντίθενται κάθε φορά που η τεχνολογική τελειοποίηση προχωρά ένα ακόμα βήμα στην μηχανοποίηση της εργασίας, μέχρι που αυτή η μηχανοποίηση γενικευτεί τόσο πολύ ώστε όλοι να μετατραπούν σε μεμονωμένους εργάτες”.