«Για τον Πιέρο Μαρτινέτι το ζώο είναι προικισμένο τόσο με νοημοσύνη όσο και με συνείδηση και γι’ αυτό ο πόνος του πρέπει να προκαλεί στον άνθρωπο μια βαθιά συμπόνια, καθώς όχι μόνο η δραστηριότητά του, αλλά και ολόκληρη η συμπεριφορά του και η φυσιογνωμία του προδίδουν την ‘‘έκφραση μιας εσωτερικής ζωής: μιας ζωής ενδεχομένως εντελώς διαφορετικής και μακρινής από τη δική μας, αλλά η οποία σε κάθε περίπτωση έχει και αυτή με τη σειρά της τα χαρακτηριστικά συνείδησης και δεν είναι δυνατόν να αναχθεί σ’ έναν απλό φυσιολογικό μηχανισμό’’. Ο Ιταλός φιλόσοφος αναφέρει όλες εκείνες τις αποδείξεις της νοημοσύνης τους που μας παρέχουν τα ζώα, όπως το σκυλί και το άλογο, αλλά και την εκπληκτική οργανωτική ικανότητα των μυρμηγκιών και άλλων μικρών εντόμων, τα οποία ο άνθρωπος έχει την υποχρέωση να σέβεται, μεριμνώντας να μην καταστρέφει ό,τι η φύση δημιουργεί. Επομένως η ηθική δεν πρέπει να περιορίζεται στη ρύθμιση των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, αλλά οφείλει να επεκτείνει τα όριά της και να επιδιώκει την ευημερία και την ευτυχία κάθε ζωντανού πλάσματος, που, όπως ο άνθρωπος(,) είναι σε θέση να νιώσει χαρά και πόνο». (οπισθόφυλλο της έκδοσης)
«Τοις εγρηγορόσιν ένα και κοινόν κόσμον είναι
των δε κοιμωμένων έκαστον
εις ίδιον αναστρέφεσθαι»
(Για τους ξυπνητούς ο κόσμος είναι ένας και κοινός
ενώ ο καθένας από τους κοιμισμένους
καταφεύγει στον δικό του κόσμο) Ηράκλειτος, απόσπασμα Β 89 (Πλούταρχος, Περί δεισιδαιμονίας 3, 166c)
Ο Πιέρο Μαρτινέτι (1872-1943) δίδαξε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνο, ήταν από τους ελάχιστους διανοούμενους που δεν παρασύρθηκαν από την παραζάλη και τον ενθουσιασμό που χαρακτήρισε το ξέσπασμα της Πρώτης Μεγάλης ανθρωποσφαγής, από τους επίσης ελάχιστους πανεπιστημιακούς, που αρνήθηκαν να δώσουν όρκο πίστης στο φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι. Το 1928 κυκλοφόρησε την μονογραφία του Περί ελευθερίας (La libertà), ενώ η τριλογία του που αφιέρωσε στον χριστιανισμό απαγορεύτηκε από την Αγία Έδρα. Όπως αναφέρεται στην Εισαγωγή της έκδοσης ο Πιέρο Μαρτινέτι το 1920 αφιερώνει έναν ολόκληρο κύκλο μαθημάτων στην ινδική θρησκεία και φιλοσοφία, ενώ επίσης δείχνει ενδιαφέρον για τον βουδισμό και τον ζαϊνισμό, όπου άνθρωποι και ζώα αποτελούν μια ουσιαστική οντολογική ενότητα, ενώ ανάλογο σεβασμό διατηρούσε για την αίρεση των Καθαρών.Σύμφωνα με τον Άντζελο Παβιόλο, «Αγαπούσε όλα τα κατοικίδια ζώα: είχε γίνει χορτοφάγος, έλεγε ότι οι κότες του χρησίμευαν μόνο για τα αυγά τους, και στο σπίτι του πέθαιναν μόνο από γηρατειά. Όταν είχε άσχημο καιρό, φρόντιζε τα πουλιά να έχουν λίγη τροφή, είχε πραγματικά πάθος με τις γάτες και πολλή συμπόνια για τα άλογα και για τα ζώα εργασίας. Τις γάτες τις αγαπούσε για την περηφάνια τους, για την αξιοπρέπειά τους, για το πνεύμα ανεξαρτησίας που έδειχναν, ακόμη κι όταν δένονταν συναισθηματικά με τον άνθρωπο και του ήταν αφοσιωμένες χωρίς να γίνουν ποτέ δούλες του […] ήταν ιδιαίτερα δεμένος με μια γάτα που είχε γίνει και αυτή χορτοφάγος […] Τα τελευταία χρόνια της ζωής του […] αυτή η ζωοφιλία του έλαβε μορφές που πολλοί θεωρούσαν μανιακές, αλλά που ίσως να συνιστούσαν ολοένα και περισσότερο την αντανάκλαση της ανατολικής θρησκευτικής παιδείας του: στο σπίτι του δεν επέτρεπε σε κανέναν να σκοτώσει αράχνες, μύγες και οποιοδήποτε άλλο πλάσμα ζητούσε με την παρουσία του φιλοξενία και προστασία».
Ο Πιέρο Μαρτινέτι θεωρούσε ότι υπάρχει μια στενή σχέση μεταξύ της φρίκης του πολέμου και του πόνου των ζώων. Όπως ανέφερε αλληλογραφώντας: «Μια από τις πιο στυγερές εικόνες είναι η μεταχείριση που επιφυλάσσει ο άνθρωπος στα ζώα: σκεφτείτε για παράδειγμα την κτηνωδία του κυνηγιού! Και όμως ποιος στενοχωριέται! Είδατε ποτέ κάποια κυρία ν’ ανησυχεί για την προέλευση της γούνας της ή έναν άνθρωπο να αρνείται για λόγους αρχής να τρέφεται με δολοφονημένα ζώα; Και στον κόσμο των ανθρώπων τα δεινά των φτωχών και των ταπεινών είναι απειράριθμα· αλλά πόσοι από εκείνους που έχουν και που είναι σε θέση, σκέφτονται σοβαρά την άσκηση του ελέους; Όλοι αυτοί είναι πάρα πολύ απασχολημένοι με την ικανοποίηση των συμφερόντων τους και τις απολαύσεις τους. Οι φρικαλεότητες του πολέμου πηγάζουν από τις συγκρούσεις μεταξύ υστερόβουλων και φιλόδοξων προσώπων, που δρουν για λογαριασμό τους εκ του ασφαλούς και γκρεμίζουν με αδιαφορία στον θάνατο και στην εξαθλίωση έναν ανήκουστο αριθμό κακόμοιρων πλασμάτων».
Ο συγγραφέας επιτίθεται με σφοδρότητα στην καρτεσιανή θεωρία των τροπισμών που ανάγει την ζωική ψυχολογία στα ερεθίσματα της φυσικοχημικής δράσης, ενώ αντίθετα επηρεάζεται έντονα, εκτός των άλλων, από τον Σοπενάουερ.
Ο Μαρτινέτι ομολογεί ότι δεν έχουμε μια αντικειμενική γνώση της συνείδησης των ζώων, αλλά παρ’ όλα αυτά όταν βλέπουμε στην στάση τους και στις πράξεις τους ένα πλέγμα το οποίο παρουσιάζει την πλέον στενή αναλογία με την δική μας συμπεριφορά, τότε έχουμε κάθε δικαίωμα να εικάσουμε, αν και με κάθε δυνατή επιφύλαξη και αμφιβολία, ότι μας αποκαλύπτεται μια εσωτερική ζωή παρόμοια με την δική μας.
Ο Μαρτινέτι επιχειρηματολογεί διεξοδικά για να απορρίψει τους γνωστούς ισχυρισμούς περί στήριξης ολόκληρης της ζωής ενός ζώου στα ένστικτα και για να καταλήξει ότι τα ζώα συμμετέχουν στη νοημοσύνη και στον λόγο(,) δηλαδή στην ανθρώπινη φύση, ότι είναι υπάρξεις συγγενικές μας και ότι το σπλαχνικό προαίσθημα δεν μας ξεγελά, όταν στα μάτια τους διαβάζουμε την βαθιά ενότητα που μας συνδέει μαζί τους.
Δεν γνωρίζουμε, υποστηρίζει ο Μαρτινέτι, γιατί από παντού μας διαφεύγει η έσχατη, η οριστική αλήθεια, όμως νιώθουμε πως η αναζήτησή της δεν είναι ένα άλογο και άπελπι εγχείρημα, αλλά αντίθετα χαρακτηρίζεται από μια ασίγαστη διάθεση, μια πορεία δίχως τέλος. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι «βαθμίδες» της γνώσης αποτελούν αυτοσκοπό: «όπως ο φοίνικας η γνώση φλέγεται, για να μεταφραστεί σε μια νέα προσωπικότητα και σε μια νέα ζωή, από την οποία συνεχώς ξαναγεννιέται ανανεωμένη και ανώτερη, σε μια υψηλότερη βαθμίδα της ύπαρξης».
Αυτή η αναζήτηση της γνώσης, για τον Πιέρο Μαρτινέτι, στοχεύει σε μια εξωτερική και επιφανειακή επέκτασή της, σε μια ποσοτική συσσώρευση, αφού η γνώση είναι ενοποίηση. «Για τον λόγο αυτό», καταλήγει ο Μαρτινέτι, «ωφέλιμο είναι να ελπίζουμε ότι, όταν εισχωρήσει εντός μας μια περισσότερο αληθινή αντίληψη της φύσης του ζώου και των σχέσεων μας μαζί του, τότε θα ανοιχθεί και για τα δικά μας πνευματικά μάτια ένα βασίλειο του πνεύματος πλατύτερο από το ανθρώπινο βασίλειο: τότε οι άνθρωποι θα αναγνωρίσουν ότι μεταξύ όλων των πλασμάτων υφίσταται μια σχέση και μια αμοιβαία δέσμευση και θα διευρύνουν αβίαστα σε όλα τα έμβια όντα εκείνα τα αισθήματα ελέους, αγάπης και δικαιοσύνης, τα οποία σήμερα θεωρούν ότι οφείλουν να έχουν μονάχα απέναντι στους συνανθρώπους τους».
Συσπείρωση Αναρχικών
